Chúng ta không sống trong một thời kỳ mà mỗi cuốn sách là một biểu tượng của tri thức. Ngày nay, nếu bạn tôn sùng vô điều kiện hình hài của các cuốn sách, thờ phụng cái tập hợp bìa cứng, keo dán và giấy, bạn đã gạt nội dung của chúng sang một bên, cũng giống như bạn chắp tay khấn vái trước bất cứ một ngôi đền nào mà không biết nó được dựng nên để thờ ai.

Mùa xuân đến, ngoài việc lên đền lấy ấn, cúng sao giải hạn, tham gia các lễ hội để cướp lộc “có văn hóa”, người Việt còn tìm đến với sách. Từ đầu tháng 3 tới giờ, các hội sách xuân, các tọa đàm giới thiệu sách diễn ra nhộn nhịp. Ngày sách Việt Nam (21-4) chính thức được khai sinh năm ngoái trong một buổi lễ trang trọng dưới chân tượng đài Lý Thái Tổ sẽ là điểm nhấn quan trọng cho chuỗi hoạt động này.

Thác sách đổ xuống vỉa hè từ tầng 2 Bảo tàng Meermanno (Hà Lan) – Ảnh: EPA

TỪ TRẦN TỤC ĐẾN LINH THIÊNG

Qua đó có thể thấy người Việt có quan hệ khá đặc biệt với sách. Tuy không là một quốc gia dành nhiều thời gian cho việc đọc – tỉ lệ sách được đọc trên đầu người khá thấp, và nhiều tác phẩm nổi tiếng thế giới khi dịch ra tiếng Việt cũng không bán được quá 500 cuốn – nhưng sách là một biểu tượng quan trọng trong đời sống của người Việt. Và giống như ấn đền Trần phải có cách dùng cho hiệu quả, người ta cũng yêu cầu một cách ứng xử “đúng chuẩn” với sách.

Vì thế, thỉnh thoảng ta lại thấy rộ lên những bất bình về ngôi sao này, ca sĩ kia vì những hành vi bị xem là “coi thường” sách. Dân mạng hết nổi đóa vì một diễn viên chụp ảnh giẫm lên sách, một ca sĩ bị gọi là kẻ “nông cạn” vì quay clip ca nhạc với các trang sách bay tơi tả xung quanh, lại đùng đùng nổi giận vì ghế của đạo diễn Lê Hoàng và người mẫu Triệu Thị Hà, trong một chương trình tivi chưa ra mắt, lại kê lên mấy cuốn sách cho vừa độ cao. “Vô văn hóa”, “phản cảm”, “ngồi lên tri thức” là đại đa số các bình luận trên mạng. Các báo dành nhiều diện tích cho những bình luận, phỏng vấn, đẩy cuộc chiến Israel – Palestine xảy ra cùng lúc đó và là tâm điểm của truyền thông toàn cầu, ra bên lề. Hàng tuần lễ tiếp theo, các nhà văn, nhà phê bình văn học vẫn còn lên tiếng: “Ngay cả khi anh ở một mình, anh đặt mông lên cuốn sách thì đã phải coi lại văn hóa của mình rồi…” và “ngồi lên sách cũng như hành động ngồi lên đầu rùa ở Văn Miếu”.

Những vụ việc và phản ứng kiểu đó nói với chúng ta điều gì về tâm lý người Việt? Sẽ không chính xác khi nói người Việt yêu quý sách. Sách đã trở thành một biểu tượng tín ngưỡng. Nó đã được chuyển hóa từ cái trần tục (profane) để trở thành cái thiêng liêng (sacred). Giống như một ngọn núi hay một loài chim ở các tín ngưỡng khác, sách – ở đây không cụ thể là một cuốn quý hiếm hay có nội dung quan trọng nào mà là sách nói chung, trong hình hài phổ quát hình chữ nhật của nó – được nạp vào một giá trị phi thường, vượt xa giá trị vật lý của nó. Người ta đến với sách một cách thành kính và tôn nghiêm, vừa gần gũi cá nhân, vừa nâng niu, long trọng. Không còn vô hồn, tầm thường và trần tục như mấy cuốn vở viết tay hay dăm trang giấy lẻ tẻ, khi giấy được đóng lại, có chữ in, có bìa, có tên tác giả và có giấy phép xuất bản, tức là được quyền uy thông qua, thì cái tập hợp mấy trăm tờ giấy kia đạt được một uy tín mới. Giống như cái răng cọp đeo cổ được coi là có tác dụng trừ tà ma, nhiều người tin rằng ở gần sách sẽ có tác dụng tương tự như vậy.

Dù bản thân là người thích đọc sách, tôi lấy làm tiếc phải cho rằng ở đây chúng ta đang chứng kiến một hiện tượng rất gần với “mê tín dị đoan”.

Trước hết cần chỉ ra sự vô lý trong vai trò đặc biệt của sách khi so với các vật thể có cùng chức năng truyền tải văn hóa và nghệ thuật khác nhưng không được đưa vào điện thờ tinh thần của chúng ta. Tôi đoán là một ca sĩ có thể ngồi lên một cái sáo trúc cả ngày mà sẽ không có ai phẫn nộ cho rằng đó là phỉ báng âm nhạc. Người ta vẫn lấy những CD, DVD cũ, chứa trong mình các tác phẩm âm nhạc, điện ảnh bất hủ của các thời đại và xâu lại một chuỗi thành cái rèm cửa mà không có cư dân mạng nào trên Internet bao la càu nhàu lấy một câu. Và có vô lý không khi tôi có thể lau giày bằng một cái tranh vải in hình Mona Lisa, nhưng lại không thể kê một nồi canh nóng lên sách “ngay cả khi đang một mình”?

Vạn ban giai hạ phẩm/Duy hữu độc thư cao” (Mọi nghề đều hèn hạ/Chỉ có đọc sách là cao siêu) – ở những thế kỷ trước, người ta vẫn dạy trẻ nhỏ như vậy. Tư duy ở đằng sau là: đàn sáo thì “phường chèo” nào cũng làm được, còn vẽ vời đục khắc thì dành cho các nghệ nhân làng, nhưng chỉ có vua quan và các bậc học giả mới có thể làm ra con chữ. Nhưng, như ông Trần Trọng Kim từng phàn nàn, nhiều người dễ đánh mất cái nội dung để bám vào cái nghi thức, vào cái vỏ bên ngoài, nên tới giờ câu đó đã trở thành: “Mọi thứ đều hèn hạ, chỉ có sách là cao siêu”. Tôi kính trọng sách nên tôi có giá trị, còn tôi có đọc chúng hay không thì không còn quan trọng nữa.

Chúng ta không sống trong một thời kỳ mà mỗi cuốn sách là một biểu tượng của tri thức. Ngày nay, nếu bạn tôn sùng vô điều kiện hình hài của các cuốn sách, thờ phụng cái tập hợp bìa cứng, keo dán và giấy, bạn đã gạt nội dung của chúng sang một bên, cũng giống như bạn chắp tay khấn vái trước bất cứ một ngôi đền nào mà không biết nó được dựng nên để thờ ai. Thái độ này cũng giống như sự kính cẩn với các loại học vị, bằng cấp giáo sư, tiến sĩ mà không cần biết là từ trường nào, ai cấp, thật giả lẫn lộn ra sao. Con chữ có thể tới từ thánh hiền mà cũng có thể tới từ ma quỷ.

Với tôi, mọi việc khá đơn giản. Nếu một cuốn sách có giá trị với tôi, vì nội dung của nó, hay vì nó là một kỷ niệm, tôi sẽ giữ nó. Nếu không, tôi sẽ nghĩ xem liệu nó có giúp ích hay đem lại niềm vui cho ai đó khác không. Nếu không nữa thì cuốn đó được bán giấy vụn, để lót nồi, hoặc được xé ra nhóm lửa trại.

……………

Theo Đặng Hoàng Giang
(Nguồn: Tuổi trẻ cuối tuần, ngày 23/03/2015)